Aethiopica

 sive

 Theagenes et Chariclea

Nox venit una, sed amor per tempora lucet.
Sol cadit, at memor est animus ille dies.

Liber Primus

Iam lux inter montium cacumina apparebat, et radii solis eam illuminare coeperant. Tum viri armati, vultu latronibus similes, per iuga montium transierunt. Hi montes ad ostia Nili et ad promunturium, quod Heracleoticum vocatur, pertinebant. Ibi, postquam in pelago nihil navigantium conspexerunt quod spem praedae faceret, modico intervallo mare despectaverunt et propius ad litus descenderunt.

Et haec in ipso litore visa sunt: navis oneraria ad puppim ancoris tenebatur. Ea navis hominibus carebat, sed onere plena erat. Etiam e longinquo id coniectari poterat, quod onus summum usque ad tertium tabulatum super aquas eminens apparebat.

Litus autem cadaveribus recens occisorum hominum plenum erat. Alii plane mortui humi iacebant, alii semianimes remanserant. Eorum membra etiamnum palpitabant et pugnam modo peractam testabantur.

Non tamen illae imagines solam pugnam demonstrabant, sed simul epulum male finitum ostendebant. Reliquiae convivii miserae passim iacebant. Quaedam mensae cibis adhuc refertae stabant, aliae in terram prolapsae erant. In terra quidam, pocula pro armis tenentes, inter se pugnabant. Subito enim tumultu orto, certamen ortum erat. Alii autem, fugientes, mensis se absconderant. Crateres eversi humi iacebant. Quidam manus suas vino macerabant, alii crateribus velut saxis in pugna utebantur. Repentina formido omnem usum turbaverat, atque etiam pocula pro telis sumere suggesserat.

Corpora hominum ibi sparsa iacebant: quidam securibus percussi erant, quidam testis ex latere transfixi. Alii baculis confracti erant, alii facibus combusti. Singuli aliis modis necati erant. Plurimi tela et sagittas in corpore habebant.

Intra modicum spatium omnis ille locus in formas deorum malignorum versari videbatur. Vinum cum sanguine mixtum erat. Convivium in proelium mutatum erat. Caedes et potiones, libationes et carnificia confusae iacebant. Tale spectaculum praebitum erat Aegyptiis latronibus.

Nam hi, qui in montis vertice consederant, se ipsos spectatores esse putabant. Nihil tamen certum intellegere poterant. Captos quidem homines videbant, sed victores nusquam apparebant. Etenim victoria ipsa manifesta erat, sed spolia intacta manebant. Navis sola aderat, viris carens, ceteris rebus inviolata. Illa velut multis custodibus servata in pace fluctus ferebatur.

Quamquam igitur rem omnem intellegere non poterant, oculos tamen ad lucrum et praedam verterunt. Itaque se ipsos tamquam victores praebuerunt et impetum fecerunt.

Cum illi propius accederent, species navis ac rerum circum eam positarum, quae e longinquo visa erat, multo difficilior intellectu facta est. Puella autem in saxo sedebat forma prorsus inenarrabili, adeo ut aliquis crederet eam numen esse. Dolorem quidem praesentium casuum exprimebat, sed animus generosus ac nobilis in ea manebat.

Caput laurea redimebat. Pharetra ab umeris pendebat. Arcum in sinistro brachio sustinebat. Manus altera incuriose pendebat. Cubitum dextrae femori imposuerat, genam digitis subnixam tenebat, vultum demiserat. Tamen, capite sublato, iuvenem ante se iacentem diligenter spectabat.

Ille totus plagis affectus vix spirabat. Quasi e profundo somno ad lucem paulatim a morte ipsa revocaretur. Tamen etiam tali in statu quadam virili pulchritudine florere videbatur. Gena eius cruore defluente picta erat, sed candore tamen superabat. Oculi dolore paene clausi erant, sed puellae adspectus eos vi quadam ad se trahebat.

Tandem ille spiritum collegerat et voce submissa suspiravit. Deinde dixit: “O dulcis, vere adhuc superes? an et ipsa facta es reliquiae bellorum? Nonne etiam mortua a nobis abire recusas, sed anima tua, tamquam simulacrum, circa meam sortem volitas?” Puella respondit: “In te sors mea pendet. Hoc saltem intellegis?” Tum ferrum super genua positum ostendit et addidit: “Hactenus restitit. Tua suspiratione retentus est.”

Haec locuta ex saxo repente desiluit. Illi autem qui in monte stabant admiratione simul et terrore perculsi sunt, quasi turbine oculorum icti. Alii alios sub fruticibus se abdere coeperunt. Visa est enim maior ac divinior. Sagittae subito mota clangere coeperunt. Vestis auro contexta in sole refulsit. Coma sub corona volitabat, similis bacchantium crinibus, late supra humeros expansa.

Tanta species eos perterruit. Nescientibus quid viderent, ipsa rerum ignorantia plus terroris addebat quam quae ante oculos apparebant. Alii deam esse credebant, Artemidem vel Isin patriae deam. Alii sacerdotem esse putabant, a deo correptam, quae manus suas caede polluisset. Multa quidem illi opinabantur, sed veritatem nondum noverant. Ipsa autem repente ad iuvenem prolapsa est. Corpus eius undique complexa est. Flebat, osculabatur, cruorem tergens ingemiscebat, nec ullam consolationem admittebat.

Haec videntes Aegyptii aliam opinionem conceperunt. Dicebant enim: “Quomodo haec opera dei esse possunt? Quomodo deus malignus corpus mortuum tanto amore prosequitur?” Itaque se ipsos ad virtutem hortati sunt. Propius accesserunt ut veritatem explorarent. Tum se erexerunt et festinanter descenderunt. Puellam invenerunt, quae adhuc vulnera iuvenis curabat. Ipsi post tergum stantes nec loqui nec quidquam agere audebant.

Cum autem strepitus exstitisset et umbra eorum in oculos eius incidisset, puella caput sustulit eosque aspexit. Nihil omnino turbata est, nec colore nec vultu. Licet illi armati latronum similes apparerent, illa tamen totam mentem ad curandum iuvenem convertit.

Ita amor verus ac sincerus, omnibus rebus foris gestis sive prosperis sive adversis postpositis, mentem ad unum amatum intuebatur et ad eius salutem servandam compellebat.

Cum latrones paululum processissent et vultum suum ostendissent, ac quasi aliquid agere vellent, puella iterum caput sustulit. Eos intuita, cum animadvertisset nigram cutem et torvos vultus, dixit: “Si umbrae mortuorum estis, iure nos perturbatis. Plerique enim mutuis manibus ceciderunt. Qui autem a nobis perierunt, id propter pudicitiae iniuriam et iustam ultionem passi sunt. Sin autem vivitis et vitam latrocinio agitis, opportuno tempore advenistis. Tollite istud scelus, quod nos circumstat. Finite caedem, quae in nos coepta est, et cladem, quae hic facta est, restituite.”

Haec verba puella quasi tragoediam agens pronuntiavit. Illi autem nihil intellexerunt. Iuvenes ibi reliquerunt, infirmitate eorum quasi custodia freti. Ad navem cucurrerunt et merces exportaverunt. Multas quidem res parvi aestimabant, sed aurum, argentum, gemmas et vestes sericas quantum quisque ferre poterat auferre studebant.

Cum satis cepisse sibi viderentur—erat enim tantum ut etiam avaritiam latronis expleret—praedam in litore deposuerunt. Deinde in fasciculos ac partes divisam distribuebant, non pro pretio, sed pro pondere comparato. De puella autem et iuvene postea se acturos esse putabant.

Subito alius numerus latronum apparuit. Duo equites eos praeibant. Quod ubi priores conspexerunt, neque manum adversus eos attulerunt neque ex spoliis quicquam secum tulerunt. Ne insequerentur, fugam statim cursu ceperunt. Hi quidem decem erant numero; illos autem ter tantum plures esse viderunt.

Circa puellam iterum in periculum inciderant, quamvis nondum capti essent. Illi vero qui postea venerant, ut diriperent etiam illa, properabant. Tamen, propter rerum incertam speciem et admirationem, paulisper haesitabant.

Suspicionem habebant caedes plerasque a prioribus commissas esse. Puellam autem videbant veste peregrina ac praeclara indutam. Illam nihil timeret, omnia circa se velut non exstare contemnebat. Totam mentem ad iuvenem afflictum convertisse apparebat. Illi videbatur eius calamitatem suam facere. Formam eius mirabantur et animum fortem admirabantur. Iuvenem autem, quamquam vulneratus erat, corporis magnitudine et pulchritudine eos stupefaciebat. Nam paulatim se levabat et ad consuetam speciem redire videbatur.

Tandem dux latronum propius accessit et manum in puellae corpus iniecit. Iubebat ut surgeret et se sequeretur. Illa, etsi verba non intellexit, tamen imperii sensum ex gestu coniecit. Iuvenem comitari coepit nec ab eo discessit. Ferrum autem ad pectus admovit et minabatur se iugulaturam esse, nisi simul ambo ducerentur.

Dux igitur, partim verba partim gestus intellexit. Sperabat etiam fore ut iuvenis, si servaretur, aliquando socius in rebus maximis esset. Tum ipse cum armigero de equo descendit. Captivos in equos imposuit. Ceteris praecepit ut spolia colligerent et se sequerentur. Ipse vero pedibus iuxta eos ambulabat, si forte quis e captivis deficeret. Ita princeps serviens videbatur. Dominus captivis morem gerebat. Tam magna fuit vis formae ac nobilitatis ut etiam feritatem latronis frangeret.

Itaque, postquam litus spatio duorum fere stadiorum superaverunt, statim iter flexerunt ab ora maritima ad abrupta montium. Dextram partem pelagus habebant. Difficillimis iugis superatis ad lacum in altera montis parte situm properaverunt.

Is locus, quem Aegyptii Boucolia appellabant, humilem recessum terrae complectebatur. Nili exundationes ibi colligebantur et lacum efficiebant. Medius alveus lacus in altitudinem immensam patebat; extremi autem margines in paludes procedebant. Nam, sicut in maritimis litoribus harenae sunt, ita in stagnis paludes exsistunt.

Ibi quicumque Aegyptium latrocinium exercebat, sibi tugurium in modico terreni tumulo exstruebat, si quid super aquas eminebat. Alii vitam in scaphis agebant, quas tamquam domos et navigia simul habebant. In eis feminae lanificium faciebant, in eis etiam pariebant.

Si autem infans nasceretur, primo quidem lacte materno alebatur. Deinde piscibus in lacu captis et sole exsiccatis nutriebatur. Cum repere inciperet, funiculo ad talum alligato tantum spatium progredi poterat quantum ad marginem scaphae aut tugurii pertingebat. Illud vinculum pedis quasi dux gressuum ei fiebat.

Ibi quidam pastor habitabat qui in ipso lacu natus erat. Illic etiam educatus fuerat. Lacum pro nutrice et patria habebat. Locus latronibus firmum praesidium praebebat. Propterea multi eiusmodi vitam ibi agebant. Aqua ipsis loco moenium erat; arundines ex palude, vallo similes, eos circumdabant.

Multas semitas angustas et flexuosas per paludes duxerant. Illae ipsis notae erant, ceteris autem incognitae et difficiles. Per eas commeatus ordinaverant. Maximum sibi auxilium in eo posuerant, quod ab improvisis incursionibus nihil pati possent. Haec circa lacum et illos pastores ita se habebant.

Sole iam ad occasum vergente, ad lacum pervenerunt qui latronum ducem comitabantur. Alii iuvenes ex equis deducebant. Praedam in scaphas transferebant. Multitudo eorum qui circa paludem versabantur ex omnibus partibus accurrit. Duci, velut regi suo, advenienti gratulabantur.

Postscriptum

 De Mundo Aethiopicae et Reanimatione Sacrorum Veterum

Heliodorus, sacerdos Emesenus et unus ex quinque scriptoribus quorum mythistoriae Graecae antiquae integrae ad nostram aetatem pervenerunt, Aethiopicam composuit—opus quod inter amorem et religionem, inter pericula et providentiam, inter humanam virtutem et divinam lucem medium locum tenet. Qui Aethiopicen legit, cito percipit se non in orbe Romano versari. Nullus ibi senator, nullus consul, nullum imperium; nulla mentio legionarum, nulla Romae claritas. Et tamen Graeci inveniuntur: Delphi, Memphis, Thebae; sacerdotes, vates, theori; lingua, mos, cultus Graecus. Quid igitur sibi vult talis orbis?

Heliodorus, Phoenicius Emesenus, non temere talem rerum ordinem finxit. Saeculo quarto post conditam urbem Christianam, litteris Graecis usus est ad fabulam priscam, ethnicam, paene sacram texendam. Narratio, quae in Aegypto Aethiopiaque versatur, sedulo cavet ne praesentem dominationem Romanam usquam indicet. Quaedam aetas praeterita fingitur, ubi orbes Aegyptius, Aethiopicus, Hellenicus suo iure vivunt.

Cur ita? Primum, ipsa natura mythistoriae Graecae a cotidiana rerum vulgaritate animos abstrahere solet. Ubi amor, pericula, agnitiones, naufragia, mysteria—ibi saeculum remotum fingendum est. Quod Homerus cum Troia fecit, Heliodorus cum Meroe et Delphis. Fines geographici ultra gnomonem proferuntur; temporis notatio suspensa est. Quaelibet mentio reipublicae aut imperii Romani alienum quendam sensum historicum inferret.

Deinde religio. Narratio plena est rituum, oraculorum, caerimoniarum: Sol Invictus, Apollo, Isis, Mithras (sub aliis vocabulis), vaticinia daemonum. Christianus orbis haec exhorrebat. Nomina quidem Heliodori, ultimus versus libri, totius operis silentium de Christianismo, ac praeterea positiva et reverens depinctio cultuum ethnicorum vix sinunt credere hunc auctorem fuisse episcopum, ut fabula quaedam posteriorum suggerit. Verisimilius est hanc opinionem ortam esse ex conatu posterorum Christianorum, qui, librum per se paganum legere cupientes, auctorem velut in suam fidem trahere maluerunt. Ipse Heliodorus nihil tale indicat.

Tertio, consilium ipsum scribendi. Aemulatio Homerica, Tragicorum, Herodoteae narrationis: loquitur more maiorum, non more Suetonii aut Ammiani. Stylus gravis, sententiosus, interdum opacus, rationem forensem, militarem, administrativam omnino fugit. Ibi amor valet plus quam lex, oracula quam decreta, pietas quam potestas.

Non defuerunt qui crederent Heliodorum non modo suavem narrationem sed etiam initiationem quandam repraesentasse. Fabula non tantum de amore et casibus agitur, sed de ordine sacrorum, rituum, caerimoniarum, pietatis antiquitatis; in medio Sol Invictus collocatur. Ille deus—si quidem singularis est—non tantum mythos sed numen quoddam est, quod per totam structuram fabulae velut lumen latens diffunditur.

Apud Aethiopes et Aegyptios religio non ornamentum est, sed causa agendi, radix prudentiae, discrimen ultimum. Quod congruit cum conatibus saeculi quarti, cum pagani (praecipue in Oriente) veteres cultus doctrina philosophica renovare conarentur. Neoplatonici, theurgi, sacerdotes Aegyptii disputabant de reformatione mysteriorum. Narratio Heliodorea illis non absimilis apparet: non disputat, sed ostendit; non docet, sed figurat.

Cur non credamus Heliodorum veterem religionem vindicare voluisse, non impugnando Christianos sed aemulatione, dulcedine, fabula? Ita Theagenes et Chariclea fiunt quasi exempla ritus prisci; oracula non fallunt, sed docent; dei non fabulantur, sed regunt. Templa spirant. Sacerdotes sciunt. Sol praesidet.

Heliodorus igitur, sive paganus ultimus sive sacerdotalis auctor antiquitatis, non episcopus fictus sed testis fidelis cultus veteris, fabulam nobis reliquit quae non solum testis est ardoris erga deos antiquos, sed etiam, forsitan, pontifex inter illos et posteros.

Aethiopica igitur non est mera fabella; est memoriae officium, cultus simulatus, scaena in qua imago pietatis antiquae iterum inlustratur. Heliodorus, Phoenice Sole genitus, lucem in tenebras immisit, non imperii, sed mentis ac visionis. Roma silet ut Delphos audiantur.

De religione Solis Invicti eiusque symbolismo in opere

Ex hoc scripti corpore, quod nomen et effigiem Solis Invicti in ipso vertice collocat, plura percipimus de religione huius numinis, cuius cultus apud veteres fere omnes gentes orientales atque Romanas celeberrimus fuit. Sol Invictus hic non tantum lumen est caeleste, sed numen potentiae, iustitiae, ordinis aeterni, cui sacrificia sollemnia, ritus certi, chori compositi connectuntur.

Per totam narrationem ostenditur cultus esse ordinatus, arcte constitutus, ministeriis sacerdotalibus multiplicibus munitus. Sacerdotes albis vestibus amicti, mitras insignis formae gestant, et centum taurorum victimis—numero quodam pleno et augurali—sacra complent. Haec sacrificia non sunt mera piacula, sed communitatis, pietatis, concordiae officia, quibus populus uno ritu constringitur.

....