Africa Romana

et

Litterae Latinae

Praefatio ad Lectorem

Non frustra maiores nostri laudaverunt eos, qui memoriam rerum praeclararum posteris traderent; etenim, si verum est virtutem doctrinamque a maioribus ad posteros traditam fundamentum esse civitatis, profecto nullum studium utilius reperiri potest quam litteras scriptorum Latinorum colligere atque illustrare, praesertim eorum qui ex Africa Romana originem duxerunt.

Hic liber, benevole lector, non tantum eruditis destinatur, sed etiam iis qui ad studium veterum litterarum Latinarum accedere cupiunt. Propositum huius operis est brevem, ordinatam, et quidem comprehensam introductionem lectori praebere ad amplam et multiplicem hereditatem Latinitatis, quae per multa saecula in Africa Romana floruit. Quamquam Africa Septentrionalis olim pars illustrissima imperii Romani fuit, tamen eius ingenium litterarium saepius infra meritum aestimatum est.

In hisce paginis coniunguntur non solum clarissima nomina — Augustinus, Apuleius — sed etiam voces antiquiores, ut Terentius et Sallustius, quibus Latinitas Africana primum in lucem emersit. Neque praetereuntur scriptores minores atque anonymi, quorum opera ad plenam imaginem huius ingenii litterarii cognoscendam necessaria sunt.

De singulorum scriptorum operibus, argumentis, momento historico, stilo atque doctrina breviter sed dilucide disseritur. Non omnia quae de singulis dici possunt hic continentur, sed satis, ut lector intellegat cur Africa Romana non solum legiones et frumentum imperio Romano suppeditarit, sed etiam ingenium et linguam, quae totam vitam Romanam culturamque occidentalem informaverint.

Quod si quis, his perlectis, cupiditate maioris scientiae inflammatus erit, iam nos voti compotes esse existimabimus.

Vale, et feliciter lege.

Introductio: Africa Romana – Fons Litterarum Latinarum

Africa Romana, quae regiones hodiernas, sive notiores sive obscuriores, complectitur, olim pars illustrissima imperii Romani fuit atque velut firmamentum multis traditionibus litterariis praebuit, quae postea in orbe occidentali floruerunt. Ibi, inter gentes moribus ac linguis diversas, Romani civitatem suam variis modis propagabant: urbanitate, legibus, maxime vero lingua Latina.

Si regionem Africanam spectemus, ubi cultus Punicorum atque Numidarum alti varique vigebant, agnoscendum est pondus huius terrae in cultura Latinitatis. Nam ibi, in ipsa Africa, non solum vestigia imperii Romani floruerunt, sed etiam, per viros praeclaros—ut Tertullianum, Cyprianum, Augustinum atque Apuleium—quasi fons uberrimus eloquentiae ac doctrinae constitutus est: hi enim non solum iura linguae Latinae confirmarunt, sed eam quoque fundamentum posteris praebuerunt mundo Christianae fidei destinato.

Africa Romana, ubi Romani leges, cultum, architecturamque disseminabant, non solum mores civicos in suam dicionem redegit, sed etiam urbes paene universas—Carthaginem, Hipponem, Leptim Magnam—quarum incolae multi, etiam inter gentes Numidicas, Latinitate sensim imbuebantur. In his civitatibus Romani non modo imperium suum administrabant, sed etiam doctrinas intellectuales ac religiosas longe lateque diffundebant.

Ibi coniunctio morum ac traditionum diversarum cum cultura Romana fundamenta iecit plurimorum principiorum philosophiae ac theologiae, quae etiam nunc in orbe occidentali vigent.

Carthago, postquam a Romanis oppugnata deletaque est, rursus novo habitu aedificata refectaque, non solum sedes legum Romanarum facta est, sed etiam locus philosophiae universalis ac doctrinae religiosae propagandae. Haec urbs, quae olim emporium mercatorum atque rei militaris fuerat, post Romanas victorias etiam in litteris, philosophia, religione viros praestantes Latinitatis edidit.

Ibi quoque Apuleius, mysticis narrationibus divinitatum illustris, velut magister philosophusque, altam doctrinam de natura animarum patefecit, quae postea in fidem Christianam translata est.

Tertullianus, Cyprianus, Augustinus, Apuleius—omnes ex Africa Septentrionali oriundi—non solum magistri theologiae et eloquentiae Latinae exstiterunt, sed etiam pontes inter sapientiam Romanam et doctrinam Christianam construxerunt. Eorum doctrinae etiam nunc, per multa genera—ab institutis ecclesiasticis usque ad universas quaestiones philosophicas—velut firmamentum fidei Ecclesiae agnoscuntur.

Tertullianus, inter primos Christianos Latinos, sacrae fidei elementa sermone Latino exposuit atque fundamenta iuris ecclesiastici iecit.

Locus Geopoliticus: Africa Septentrionalis in Mundo Antiquo

Africa Septentrionalis, olim pars imperii Romani, inter Mare Internum et immensas solitudines Saharae sita, velut limes inter Europam terrasque Asiae porrigebatur. Mare Mediterraneum, quod Graecis atque Romanis commercii navigationisque vinculum erat — quod ipsi Romani mare nostrum appellabant, quasi cor ipsum orbis terrarum — viae principali saepe comparabatur, per quam commercium ac mutua populorum culturarumque communicatio ferebatur.

Regiones Libycae, Numidicae, Mauretanae, inter colonias Poenicas — quae a Tyriis olim conditae erant — et gentes indigenas Africae, locum gravissimum obtinebant in commerciis inter Africam et Europam. Hae terrae non solum divitiis naturalibus abundabant, sed etiam varietate gentium morumque insignes erant.

Urbes ut Carthago, Hippo Regius, Leptis Magna, una cum gentibus Numidicis, traditionibus Punicis ac Graecis, necnon Aegyptiis — praesertim postquam Aegyptus provincia Romana facta est — praeclara exempla praebebant, quibus vis Romani imperii confirmabatur. Per has regiones res Romana, leges moresque, una cum commerciis et doctrinarum traditionibus, late propagatae sunt, quae multum contulerunt ad formandam historiam totius Occidentis.

Africa Septentrionalis, ut regio media imperii Romani, locum praecipuum inter Europam et Asiam obtinebat, inter duas partes orbis terrarum, per quas commercium ac cultura transmigrare consueverant. Mare Mediterraneum non solum negotiatoribus frequens erat, sed etiam communicationi culturali aptissimum: ibi Romani, Poeni, Mauri, mercatores orientales, legati ex remotissimis gentibus inter se conveniebant.

Itaque regiones Libyca, Numidia, Mauretania non tantum situ geographico eminebant, sed etiam civilibus ac politicis rebus imperii firmamentum praebebant. Ibi Romani agros cultu excoluerunt, vias magnificas straverunt, urbes claras condiderunt, quarum reliquiae etiam nunc admirationem movent.

Carthago, antequam a Romanis subacta esset, opibus ac viribus militaribus floruerat, diu etiam Romae aemula. Postquam ab ipsis Romanis deleta est, urbs tamen restituta atque ad antiquam amplitudinem redacta est, etsi pristinam gloriam numquam plane recuperavit. Non solum virtute bellica, sed etiam cultura ac religione, Carthago iterum eminebat, per commercium inter Romanos, Poenos, Aegyptiosque, quorum omnium influxus magnum momentum habuit.

Similiter urbes Hippo Regius et Leptis Magna in Africa Septentrionali floruerunt, tum doctrinarum traditionibus, tum cultu spirituali Romanorum. Hippo Regius, ubi Augustinus doctrinam suam fundavit et concilium episcoporum Africanorum celebratum est, atque Leptis Magna, patria imperatoris Septimii Severi, clarae exstiterunt testificationes culturae Romanae cum populis indigenis coniunctae.

Hae urbes, imperio Romano inductae, non solum in rebus civilibus, sed etiam in philosophia, iure, architectura artibusque florebant. Latinitas, quam Romani in Africa propagaverant, non modo lingua imperii erat, sed etiam vehiculum doctrinae philosophicae ac religionis facta est.

Simul, mores Numidarum et Poenorum, disciplina Graecorum, scientia Aegyptiorum cum institutis Romanis in unum coaluerunt, ex quibus nova cultura orta est. Haec coniunctio — Romanorum cum Mauris, Poenorum cum Afris, commercium cultuum ac religionum, artium et scientiarum — fundamentum posuit, quo fides et litterae ad posteros transferrentur.

Post bella Punica, status civitatum Romanarum in Africa confirmatus est; provincia Africa constituta est, quae inter ditissimas imperii diu numerata est; ibi lingua Latina in administratione ac cultu partes praecipuas obtinuit. Romani in Africa non solum copias militares constituerunt, sed etiam ordinem civilem, artes mechanicas, leges ac disciplinam instituerunt, quibus universa regio in formam civitatis redacta est — institutum quod per multa saecula mansit.

Africa Ante Romam: Cultus Indigenarum, Numidarum et Poenorum

Antequam Romani imperium suum in Africa Septentrionali constituerunt, multae ac variae gentes indigenae per vastas atque diversas regiones florebant. Inter has, Poeni et Mauri praecipuum locum in antiqua historia Africae occupabant.

Poeni, qui Carthaginem condiderunt — urbem, ut traditur, a Tyriis circa annum 710 ante Chr.n. fundatam, quae diu domina maris atque mercaturae fuit — clarissimi mercatores ac nautae habebantur, per mare nostrum cum populis Asiae Europaeque commercia exercentes. Carthago, urbs potentissima, quae a Romanis deleta est — sed postea restituta, quamquam pristinam gloriam numquam plane recuperavit — magni ponderis erat, tamquam centrum mercaturae ac bellorum inter Romanos Poenosque. Iam ab initio haec urbs bella Punica contra Romam gessit — bella illa, quae non solum de dominio Africae, sed etiam de potestate orbis terrarum agebantur, et quae Hannibalem, ducem Poenorum celeberrimum, in Italiam adduxerunt — quibus fortuna totius Africae Septentrionalis definita est.

Poeni, gens maritima ac mercatoria, inter praestantissimos populos antiquitatis in historia Mediterranea numerantur. Carthago, ab eis condita, fuit centrum mercaturae inter Orientem et Occidentem; imperium suum usque ad Hispaniam, Sardiniam, Siciliam protenderunt. Poeni per mare nostrum cum Graecis, Etruscis aliisque gentibus Europae Asiaeque negotiabantur, et quasi duces mercaturae maritimae magnam vim in commerciis ac cultu regionum exercebant. Artes quoque et litteras Graecas venerabantur atque suis moribus aptabant.

Exitus bellorum Punicorum — quibus Carthago, Romae aemula, gravissimas clades accepit ac tandem anno 146 ante Chr.n. deleta est — fortunam Africae Septentrionalis penitus immutavit.

Mauri autem, incolae regionum interiorum, inter varias tribus ac culturas consensum ex varietate praebebant. Mores eorum ac linguae valde variae erant — sermone Numidico utebantur, lingua indigena Africae interioris — sed paulatim cultui Romano admixti sunt. Vita Maurorum in desertis Africae Septentrionalis vertebatur, inter regiones aridas et montuosas, sed etiam in oasibus fertilibus atque iuxta flumina.

Simul tamen in provinciis imperii Romani operam suam praestiterunt. Romani saepe Mauros in exercitu adhibebant — equites Mauri in primis ob virtutem celebrabantur — multaeque coloniae Romanae in finibus Maurorum conditae sunt. Interim Romani Mauros imperio suo subicere conabantur — sed saepe frustra, praesertim in montuosis locis, ubi Mauri libertatem pertinaciter defenderunt. Neque Romani, quamvis potentia pollerent, facile totam Mauretaniam ac Numidiam Romanizare potuerunt.

Roma, cum civili disciplina ac moribus suis, qui tum in urbe tum per orbem terrarum se diffundebant, multos populos transformavit atque aequavit. Regiones ut Numidia, Mauretania, Libya non solum armis subactae sunt, sed etiam cultu Romano imbutae. Mauri atque Poeni, quamvis instituta sua retinerent, linguam Latinam legesque Romanas ad usum administrationis et commercii suscipere coacti sunt, mores suos ad novas condiciones aptantes, non tamen sine retinendis ritibus ac linguis patriis.

Hae regiones, tam propinquae imperio Romano ac rebus publicis implicatae, nexus efficiebant, quibus culturae Romanae et indigenae inter se miscebantur, leges moresque invicem influentes, ita culturam quandam mixtam effingentes, quae simul Romana et Africana fuisse iure dici potest.

Expeditio Romana et Romanizatio Africae

Cum bella Punica coepissent, Roma ad fines suos in Asiam atque Africam propagandos contendit. Ab urbe Carthagine non solum imperii Romani potestas, sed etiam usus, leges, moresque Romani late diffundebantur. Primum et Secundum Bellum Punicum — illa bella quae non tantum de dominio Africae, sed etiam de potestate maris totiusque orbis agebantur — eventus diversos habuerunt, sed tandem Carthago in cineres redacta est.

Roma non solum urbem deleverat, sed etiam amplitudinem imperii sui mirum in modum auxerat. Post bellum, regio Carthaginiensis in dicionem Romanam redacta est, et Latinitas inter Poenos Maurosque sensim propagata est, cum Roma imperium suum undique dilataret.

Primum Bellum Punicum, quod ab anno 264 ad annum 241 ante Chr.n. gestum est — bellum praecipue maritimum, quo Romani, antea navali re imperiti, magnam classem exstruxerunt atque Carthaginienses superaverunt — maximi momenti fuit in processu expansionis imperii Romani in Africam. Carthago, urbs potentissima Phoenicum in Africa Septentrionali, diu aemula Romanorum in commercio et bello exstiterat. Exercitus Romanus, dum hoc bellum peragit, non parvam partem imperii sui auxit atque confirmavit.

Post Bellum Punicum Secundum, quod ab anno 218 ad annum 202 ante Chr.n. gestum est — illud bellum quo Hannibal, dux Carthaginiensium, Alpes transgressus in Italiam irruit, sed a Scipione Africano apud Zamam devictus est — Romani infestissimum hostem oppresserunt, Carthagine vix superstite.

Carthago, etsi deleta ac vastata, a Romanis rursus condita est — quamquam ad pristinam potentiam numquam rediit — atque ibi imperium Romanum non solum firmamentum suum collocavit, sed etiam gloriam rerum gestarum auxit. Posthac imperium Romanum totam Africam Septentrionalem complexum est, usque ad fines Mauretaniae ac Libyae pertingens. Carthago, quae olim a Phoenicibus condita fuerat ac diu Carthaginiensium dominatui subiecta, in urbem Romanam reformata est et sub potestatem imperii redacta. Eo tempore Roma regiones illas in amplitudinem suam traxit.

Post bella Punica, terra Carthaginiensis in imperium Romanum redacta est. Haec subactio non tantum finium acquisitionem significavit, sed etiam Romanizationem per totam Africam Septentrionalem attulit. Inter Poenos et Mauros Latinitas celeriter propagata est.

Non solum leges ac regimen Romanum, sed etiam mores, instituta, consuetudinesque Latinitatis in diversos populos penetraverunt. Populi Mauri, qui antea Punica atque Maurica lingua utebantur — necnon Graeca, praesertim in urbibus maritimis — Latinitatem adhibere coeperunt, maxime in exercitibus ac rebus administrandis. Similiter Poeni, qui culturae Carthaginiensi adhaerebant, Romanis legibus ac moribus se coniunxerunt.

Ita Roma post bella Punica non solum potentiam imperii in Africa confirmavit, sed etiam Romanizationem in cultu Maurorum ac Poenorum efficaciter promovit, tam in urbibus quam in agris. Coloniae Romanae per Africam Septentrionalem conditae sunt — ut Thamugadi et Leptis Magna — in quibus fundamenta legum ac culturae Romanae alte radicata sunt.

Latinitas in Africa Septentrionali: Processus Romanizationis

Post bella Punica, cum Romani imperium suum in Africa Septentrionali firmavissent, lingua Latina paulatim inter omnes populos — a Carthaginiensibus usque ad Mauros — recepta est. Initio quidem lingua Punica atque Maurica in regionibus occidentalibus et orientalibus vigebant; verum, postquam Romani leges suas, architecturam, ordinemque civilitatis imposuerunt, Latinitas per colonos militesque Romanos, sed etiam per administrationem, commercia doctrinasque, late diffundi coepit.

Per hanc diffusionem sensus civitatis Romanae totas provincias imperii pervasit, lingua Latina fundamento sociali ac publico constituto. Urbes maiores, ut Carthago, Hippo Regius, Leptis Magna, per processum Romanizationis floruerunt, ubi lingua Latina primas partes obtinuit tamquam sermo publicus, forensis ac negotiatorius.

Roma, post bella Punica, non solum terras Africae subegit, sed etiam culturam suam illuc transtulit. Carthago, quae antea urbem potentissimam atque Romae aemulam praebuerat, post victoriam Romanam rursus sub eorum imperio florere coepit. Lingua Latina, quae Romae iam pridem dominabatur, facta est sermo publicus ac administrativus per totam provinciam.

Populi loci, sive Carthaginienses sive Mauri, Latinitatem paulatim in usu cotidiano susceperunt. Id etiam in cultu religioso manifestum fuit: dii Romani in Africam introducti sunt, ritus indigenarum cum sacris Romanis coniuncti. Praesertim in agris atque oppidis minoribus, lingua Latina per necessitates rei publicae, administrationis ac mercaturae penitus adhibebatur. Viae Romanae, castra ac fora, quae per Africam exstructa sunt, in hoc processu partes maximas egerunt.

Carthago, Hippo Regius, Leptis Magna inter urbes fuerunt quae per Romanizationem praecipue viguerunt, Latinitatem tamquam fundamentum publicae ac privatae vitae amplectentes. Carthago, olim a Phoenicibus condita, sub imperio Romano in exemplar civitatis Romanae conversa est, ubi lingua Latina in administratione, cultura, mercatura late usurpabatur.

Theatra, amphitheatra, thermae exstructa sunt, ubi ludi scaenici ac spectacula publice exhibebantur. Hippo Regius, ubi Augustinus episcopus fuit, nucleus doctrinae Christianae ac philosophicae exstitit, quae in sermone Latino effloruit. Ibi etiam scholae institutae sunt, in quibus pueri Latine ac Graece instituebantur.

Leptis Magna, inter maximas urbes Africae Romanae, clarissima erat ob progressus architecturae ac cultus civilis, ubi lingua Latina fundamentum politicum ac paedagogicum firmavit. Haec urbs, patria imperatoris Septimii Severi, exempla egregia architecturae Romanae praebet, quae etiam nunc oculis cerni possunt.

Statuae, tabulae, inscriptiones, libri Latini — omnia testimonia sunt illius profundae ac universae Romanizationis. Inscriptiones in lapide aut aere incisae leges Romanas ac decreta publice declarabant.

Talia monumenta non solum de imperii Romani potestate in Africa testantur, sed etiam de propagatione Latinitatis, quae non tantum leges ac instituta ad communitatem pertulit, sed etiam in vitam cotidianam penitus intravit.

Temporibus posterioribus, Latinitas in Africa Septentrionali fundamentum doctrinae altioris et administrationis civilis facta est; magistratus Romani imperii per eam legationem suam multis modis confirmaverunt. Lingua Latina igitur non solum Romanis civitatibus haereditatem tradidit, sed etiam culturam spiritualem instituit, quae per saecula perduravit.

Haec haereditas Latina etiam nunc manifestatur in linguis Romanicis, quae hodie in multis orbis terrarum partibus loquuntur.

Scriptores Latini Antiqui Africae Septentrionalis

Terentius: Vita et Opera Comica

Publius Terentius Afer (circiter 195–184 ante Chr.n. – circiter 159 vel 158 ante Chr.n., in Graecia mortuus), vir ingenii praestantissimi, inter praeclarissimos comoediae Latinae scriptores iure numeratur. Natus est Carthagine, urbe praeclara Africae Septentrionalis, quae, antequam a Romanis deleretur, floruerat multosque viros egregii ingenii genuerat. Initio servus fuit, sed libertate donatus Romam venit, ubi ingenium suum exercuit atque in theatris nomen illustre sibi comparavit.

Vita eius, quamquam non ex omnibus partibus satis nota, ex paucis tamen testimoniis a posterioribus auctoribus traditis colligi potest. Ex ipsis operibus eius nonnulla de moribus, sensibus atque consuetudinibus aetatis percipi possunt. Quamvis nulla vitae eius scripta propria ad nos pervenerint, fabulae tamen — sex comoediae Latinae: Andria, Hecyra, Heautontimorumenos, Phormio, Eunuchus, Adelphoe — posteritati relictae sunt. Quae omnes ad genus palliatarum pertinent, cum ex comoediis Graecis, praesertim ex operibus Menandri, argumenta desumpta sint.

Haec opera, etsi Graeca imitatione ducta, tamen Latina dictione pura, urbanitate sermonis, subtilitate dialogorum ac veritate personarum civilitatis Romanae imaginem egregie referunt, ingenii ipsius luce nitentia. Antiquitus grammatici, ut Donatus, Terentium discipulis commendabant tamquam exemplar sermonis emendatissimi; atque per saecula eiusdem fabulae inter fundamenta studiorum humanitatis locum obtinuerunt.

Opera Comica Terentii

Comoediae Terentii versantur in argumentis ad vitam civilem atque humanam pertinentibus: amor, familia, amicitia, communisque humanitas. Fabulae eius, quamvis more Graecorum antecessorum — praesertim Menandri, quem principem comoediae Novae fuisse constat — compositae sint, tamen ad vitam Romanam prudenter accommodatae sunt. Licet auctoritatem Graecam Terentius secutus sit, propriam tamen Latinitatis elegantiam ingenio suo miscuit atque stilum singularem expressit.

Sermo eius simplex, purus, cotidiani usus, ad intellegendum facilis, plebi quoque gratissimus erat. Terentius, quamquam ad traditionem fabularum Graecarum saepius redibat, personarum tamen tractationem propriam obtinebat, universalem humanitatem callide exprimens.

Fabulae eius, quae mores Romanos ac condiciones cotidianae vitae referunt, brevitate sententiarum et subtilitate dialogorum eminent. Comica elementa cum sapientia de natura humana subtiliter coniunguntur. In his fabulis personae non sunt nudae figurae, sed homines veri, cum virtutibus ac vitiis suis.

Terentius, etsi ex Graecis fontibus hausit, per stilum Latinum proprium vinculum inter comoediam Graecam et Romanam stabiliit, novas inter spectatores quaestiones humanitatis excitans.

Non solum ad delectationem spectabat, sed etiam ad institutionem; etenim fabulae eius saepe quaestiones morales et sententias sapientiae humanae tractant, ita ut cum iucunditate et lepore gravitatem doctrinae miscere videretur.

De Comoedia Palliata et Personis Typicis apud Terentium

Comoediae Terentianae ad genus palliatarum referuntur, quod a vestitu Graeco — pallio scilicet — nomen traxit. Quamquam argumenta ex fabulis Graecis petita sunt, tamen forma scaenica et sermo urbanae Latinitatis novitatem propriam efferunt. Terentius non solum res Graecas ad sensum Romanorum accommodavit, sed etiam stilum comicum eleganti sermone et subtilitate Latina exornavit. Haec subtilitas ac humanitas personarum, quas Terentius expressit, fortasse ex ipsius vita, qua servitutem expertus est, manavit; nam ipsa eius experientia videtur sensum misericordiae erga inferiores ordines in scriptis manifestare.

In fabulis eius, personae typicae comoediae Graecae — senex, adulescens, servus callidus, meretrix, matrona — non figurae tantum statariae sunt, sed vivae voces, animorum veritate loquentes. Servus dolosus, ut Davos, non solum risum movet, sed etiam sapientem ac sollertem personam exhibet, quae saepe totius fabulae ductum gubernat. Davos, etsi servus, ingenium ad vitanda pericula ostendit, sed etiam prudentiam et artificium, quibus ars servitutis in mundo duro et hierarchico exprimitur. Haec personarum complexitas atque subtilitas socialium hierarchiarum ex ipsa vita Terentii fluxisse videtur, qui in subiectione vixit et, libertate adeptus, easdem res in scaenam transtulit.

Senex, ut Simo, severitatem cum humanitate temperat, inter auctoritatem domesticam et indulgentiam paternam haesitans. Adulescens, ut mos est iuvenum, inter amorem et officium fluctuat, motibus animi contrariis agitatus. Meretrix aut ancilla, quamvis minoris momenti videantur, saepe sapientia, comitate aut lepore eminet. Haec humanizatio personarum — inter quas servus, mulier, senex, iuvenis — non solum ad actionem comicam spectat, sed etiam ad animi motus veros, quibus humanitas interior personarum declaratur. Davos, ut plerique servi Terentiani, non solum est machinator fabulae, sed interdum etiam philosophus tacitus, qui sententias vitae graviores inter iocos proicit ac sensim cursum fabulae dirigit.

Structura comoediarum Terentii quinque actibus constat, argumento saepe ex duabus aut pluribus fabulis Graecis composito, sed arte coniuncto et unitate stili conservata. Terentius, quamvis fontes Graecos sequeretur, propria Latinitate scaenas illustravit: dialogus vividus, sermo idiomaticus, proverbia, interiectiones colloquiales — omnia veritatem sermonis cotidiani ac vivacitatem scaenicam afferunt. Metrum senarium iambicum, licet poeticum, apud Terentium tam leniter fluit ut ab oratione soluta vix discernatur. Hic transitus inter comitatem urbanam et sermonem cotidianum urbanitatem ipsam et stilum comico-moralem mirifice declarat.

Haec simplicitas viva non ruditas est, sed ars subtilis: sermo Terentianus simul urbanus et nitidus, ideoque grammaticis ac rhetoribus antiquae Romae exemplar optimae Latinitatis habitus est. In scholis Romanis Terentius velut speculum sermonis castigati ac compositi commendabatur; comoediae eius pueris recitari solebant, ut prima institutio urbanitatis ac eloquentiae. Terentius, ut servus liberatus, ex propria experientia sociali scriptionem auxit, moralem quandam dimensionem addens, qua societates Romanas tractim reprehendit et tensionem inter status sociales atque mobilitatem ostendit.

Sic Terentius inter comoediam Graecam et Latinitatem Romanam quasi pontem posuit: non imitator servilis, non declamator gravis, sed artifex urbanus, qui vitam cotidianam subtiliter humanitate imbuit. Ipse, ut servus olim, in scriptis suis non tantum lepide loquitur, sed etiam sensum profundum servitutis et libertatis personis suis tradit — motus qui non tantum delectant, sed etiam cogitationem excitant. Servus, ut Davos, non solum est instrumentum ridiculi, sed repraesentatio eorum qui in Romanis hierarchiis socialibus subiciuntur, simulque exemplar sapientiae humilis et, fortasse, vocis interioris reformandae societatis.

Quare comoedia Terentiana non solum ad voluptatem, sed etiam ad institutionem spectat — risu quidem delectans, sed etiam mente permovens.

Andria Terentii – analysis

Argumentum Fabulae

Andria, cuius argumentum ex duabus fabulis Menandri — Andria et Perinthia, ut docti tradiderunt — compositum est, more poetarum Romanorum, qui fabulas Graecas ad suum usum accommodabant, historiam amoris Pamphili, iuvenis Romani, erga Glycerium, puellam humilis originis, narrat, quae postea civis Attica reperitur. Pater Simo, ignarus amoris filii, filium filiae Chremetis in matrimonium iungere parat. Obstaculis variis et dolis servi callidi Davi intercedentibus — qui servus dolosus, persona propria comoediae Novae, saepe velut machinator rerum fungitur — postremo, agnita Glycerii nobilitate, nuptiae rite celebrantur, atque amor triumphat.

Haec fabula, quamvis radicibus Graecis innitatur, tamen themata Romana tractat, velut auctoritatem patris in familia, condicionem ambiguam mulierum in societate, et dissidium inter voluntatem iuvenum ac normas maiorum.

Structura et Technica Comoediae

Haec fabula inter pulcherrima exempla comoediae palliatae merito recensetur — generis scaenici, quod a pallio Graeco, vestitu histrionum, nomen traxit et originem Graecam argumentorum declarat. Structura quinque actuum, propria comoediae Latinae, sine abruptis transitibus fluenter progreditur. Argumentum, ex duplici fonte depromptum — Andria et Perinthia Menandri — arte componitur, ut nec cohaerentia labefactetur nec levitas narrationis minuatur.

Terentius, arte componendarum fabularum excellens, non nudam imitationem praebet, sed sollertiam ingeniumque suum ostendit: dum Graecorum vestigia sequitur, stilum tamen proprium Latinitatis conservat.

Dolosus servus Davos cardinem totius fabulae movet. Non est tantum ornamentum comicae, sed persona prudens ac sollers, per cuius consilia rerum ordo turbatur et ad exitum felicem deducitur. Figura est quae statum rerum perturbat, ut novus ordo constituatur. Simo, senex pater, persona typica comoediae Graecae, hic subtilius effingitur: non tyrannus rigidus, sed gravis ac prudens pater, cui sub severitate benignitas latet, qui filii voluntatem intellecta ratione moderari studet.

Omnes personae ad typologiam comoediae Graecae referuntur, sed per stilum Terentianum novo spiritu Romanitatis perfunduntur. Non sunt figurae schemae vel inanes larvae, sed homines veris vocibus ac motibus animi, propriis voluntatibus ac affectibus viventes. Terentius, etsi fontes Graecos sequitur, mores Romanos ac virtutes — pietatem, gravitatem, humanitatem — fabulis suis inserit: illae virtutes quae fundamentum civitatis Romanae constituunt.

Sic fabula non solum ad voluptatem spectat, sed etiam ad contemplationem morum ac vitae civilis. Comoedia Terentiana, sub lepore verborum et sollertia argumenti, subtiliter perquirit quid sit officium, amor, libertas, consilium rectum — atque ita, inter risum, docet.

Lingua et Stilus

Sermo Terentianus in hac fabula non solum nitidus ac urbanus est, sed etiam inter praestantissima exempla Latinitatis colloquialis aetatis classicae iure numerandus. Terentius, licet Menandri aemulus, tamen Romani stili artifex, sermones personarum ita exprimit, ut lector aut auditor se inter vivos homines versari credat. Non est hic sermo rhetoricus aut declamatorius, sed vere cotidianus ac idiomaticus — urbanus quidem, simplex, sed argutus, ut decet genus comoediae. Davos enim interrogat: Obsecro, quid ego nunc agam? quid mihi consili capiendum est? — non oratio composita vel grandiloqua, sed viva, turbata, vera, qualis in foro aut in domo inter cives cotidianos audiri posset.

Verba simplicia sunt, sed eleganter selecta; structurae syntacticae variae, sed naturali ordine fluentes; sententiae breves, incisivae, ad rem pertinentes — quae omnia artificium tectum potius quam ruditatem indicant. Quamvis dialogus versibus metricis iambicis constet — senarius enim iambicus metrum proprium comoediae Latinae est — tamen ita leniter ac fluenter effunditur, ut prosa viva potius quam carmen rigidum videatur. Metrum non est vinculum, sed velut umbra rhythmica, quae sensum adjuvat potius quam impedit.

Simo, gravitate senatoria, pronuntiat: Obsequium amicos, veritas odium parit — sententiam non comicam, sed moratam, velut ex foro aut schola Stoicorum depromptam. Haec brevitas et gravitas, quae saepe in comoedia subtextu apparent, ad exprimendam doctrinam moralem plurimum conferunt.

Praeterea notanda est distinctio sermonis pro dignitate personarum. Simo more senatorio loquitur, gravitate plenus, non sine urbanitate. Cum filium describit, dicit: Facile omnis perferre ac pati: cum quibus erat quomque una, is sese dedere, eorum obsequi studiis. Talis descriptio iuvenis more maiorum scripta est, antiquae gravitatis plena.

Davos autem, servus callidus, levioribus idiomatibus utitur, copia proverbiorum utens, verbis concinne compositis: Mala mens, malus animus. Simul subdit: Quem quidem ego si sensero… — oratio suspensa, iterationibus ac clausulis incisa, magis astutiam personae quam elegantiam oratoris effert. Haec diversitas loquendi inter personas ad veritatem scaenicam et fidem vitae Romanae summopere conducit.

Pamphilus, iuvenis animi teneri ac incerti, inter sermones affectuosos et deliberationes anxias fluctuat. Cum Mysis loquitur: Ehem, Pamphile, optume mihi te offers, exclamatio cum verbis blandis, locutio domestica est, propria iuvenis ardentis, non compositi oratoris. Alibi clamat: Oh, perii! Vah, pereo funditus! — verba quae pathos animi adulescentis sine arte simulata exprimit. Egone propter me illam decipi miseram sinam? — exemplum est huius fluctuationis inter pietatem et amorem. Pamphilus est typicus iuvenis Romanus, inter amoris vota et officium patrium dubius.

Charinus, alter adulescens, magis pathetice ac vehementer loquitur. Exclamatio illa: Quid ego nunc agam? aut quo me vertam? — formula est desperantis iuvenis, apud comoediam Graecam usitata, hic autem Latinitate Romana reddita, sine ficta gravitate, veritatis plena. Charinus, amicus Pamphili, amore impediti, ab eo auxilium petens, affectum suum simpliciter ac vehementer profert.

Mysis, ancilla, simpliciore quidem sermone utitur, sed numquam rudis aut incondita apparet. Cum dicit: Nilne esse proprium quoiquam? Di vostram fidem!, ostendit non solum humilitatem sermonis, sed etiam indolem urbanam linguae plebeiae. Etiam in verbis ancillarum quaedam latet elegantia et rhythmus. Ancillae enim in comoediis partes saepe momenti haud exigui sustinent; neque Mysis ab hac regula eximitur.

Multa vocabula apud Terentium sensum linguae vivae exprimunt: verba composita insolita, diminutiva plena affectuum, vocativi vehementes, interiectiones ac particulae dubitationis vel transitus, ut utinam, ain tu?, hem, eho, quid ais? Saepius audimus: Non hercle intellego vel Sum verus? — formae interrogationis breves ac sincerae, in ore plebeio sonantes, sed Latinitate tersa ornatae.

Haec verba ac locutiones colorem et saporem vitae cotidianae Romanae afferunt. Latinitas Terentiana, quamvis argumenta e comoediis Graecis mutuetur, tamen in ipsa dictione et structura penitus Romana est — urbana ac vernacula magis quam Attica. Terentius non verba Graeca veste Latina simpliciter vestivit, sed totam indolem sermonis ad mores ac sensus Romanorum conformavit. Non est Graecus imitator, sed Latinus artifex, qui ipsam ingenii Romani rationem repraesentat.

Praeterea stilum eius commendat subtilitas sermonis indirecti et structura dialogi: quae non omnia manifeste declarat, sed lectori vel auditori spatium relinquit ad subtextum et sensum interiorem percipiendum. Davos saepe subintelligit, ambigue loquens: ut cum dicit Scibo ego quid faciam, quod aliter mendacium apertum videretur, hic suspensum sensum relinquit. Haec ambiguitas scaenica proprium est comoediae, in qua personae dolose loquuntur, consilia occulta molientes.

Memorabile quoque est quod, quamvis comoedia sit, fabula numquam ad rusticitatem aut ineptas voces delabitur. Gravitas vitae Romanae, pudoris morumque, saepe per subtextum elucet, ut cum senex de nuptiis filii serio disserit, non iocose. Iocus apud Terentium in subtili oppositione consistit, non in crassitudine aut scurrilitate. Davos, cavillator sollers, saepe subridet per verba dubiae intentionis, ut cum minatur: Verberibus caesum te in pistrinum Dave dedam, usque ad necem, ea lege atque omine ut, si te inde exemerim, ego pro te molam — quasi ipse se in ludibrium vertat. Etiam in comoedia, quam quidam genus humile putaverunt, Terentius gravitatem Romanam ac dignitatem servat.

Ita inter elegantiam et naturalitatem sapienter libratur. Terentius tali sermone utens, in scholis Romanis saepius commendabatur: non tantum propter lectionis facilitatem, sed etiam quod Latinitatem urbanissimam fideliter repraesentabat. Propter elegantiam et puritatem linguae inter auctores classicos locum praestantissimum tenuit.

Denique, si totam traditionem Latinitatis consideremus, Andria Terentii inter opera clarissime testatur transitus a Plautina vetustate ad maturam urbanitatem Ciceronianam: in ea reperitur viva imago Romae — non pomposa, non declamatoria, sed veris verbis, humanitate personarum et cotidiana sinceritate. Terentius, inter Plautum et Ciceronem, quasi medius terminus in historia sermonis Latini constituitur.

Haec Latinitas, quae inter sermonem cotidianum et elegantiam classicam media stat, posteris exemplar praebuit non tantum loquendi, sed etiam vivendi more Romano.