De Bello Romano

Liber Primus

Theodericus

"Dietericus de Berna,

quem rustici usque hodie cantant."

Erat aestuosa nox aestiva anni quingentesimi vicesimi sexti post Christum natum.

Gravis nubes incumbebat super obscuram superficiem Hadriatici maris, cuius litora et aquae in indistincto tenebris confundebantur; tantum interdum fulgor remotus silenti Ravennam illuminabat. Inaequalibus intervallis ventus per ilices et pinos in montium iugum, quod ad aliquam distantiam boreo-occidentalem urbis surgit, flabat, olim templo Neptuni coronatum, quod iam tunc semidirutum erat, nunc vero vix pauca vestigia retinet.

Tacitum erat in his silvis montium; tantum interdum saxum, tempestate solutum, fragorem per saxeum clivum dabat, tandem in paludosa aquae canalis et fossarum, quae totum circulum maritimam munitionem cingebant, delabens; aut in veteri templo tabula vetustate soluta de tecto cadens in marmoreas gradus frangebatur, praenuntia imminentis ruinae totius aedificii.

Sed haec sinistra sonitus non videbantur animadverti a viro qui immobilis in secundo gradu scalae templi sedebat, tergum in summum gradum reclinans, et tacite ac intente in unam partem per clivum ad urbem spectabat.

Diu ita sedebat: immotus, sed ardenter exspectans; non curabat quod ventus graves pluviae guttas, quae singulae cadere incipiebant, in faciem eius inpingeret et vehementer in magnos, usque ad ferreum cingulum dependentem, barbam invaderet, quae paene totam latam pectus senis argenteo candore operiebat.

Tandem surrexit et aliquot marmoreos gradus descendit. “Veniunt,” dixit.

Apparuit lumen facis quae celeriter ab urbe ad templum appropinquabat: audiebantur celeres et validi passus, et paulo post tres viri scalas ascendebant.

“Salve, Magister Hildebrande, Hildungi fili!” clamavit praecedens facem portans, qui iuvenissimus erat, in lingua Gothica cum voce singulariter melodi. Facem sustulit alte — pulcherrimum opus Corinthium in ansa, perspicuum ebur quadratum umbraculum formabat et arcum perforatum operculum — et eam in ferreum circulum inseruit, qui columnam mediam fractam tenebat.

Lux alba cecidit in vultum apollinica pulchritudine nitentem, cum oculis ridentibus caeruleis; flavum caput medium in fronte divisum erat in duas longas undas, quae utrinque usque ad umeros effundebantur.

Os et nasus, subtiliter ac fere molliter sculpta, formae perfectae erant; tenuis aura barbae aureae labra amica et mentum leviter fissum tegebat.

Gerebat tantum vestimenta alba—pallium militare lanae delicatae, in umero dextro fibula in formam gryphi fixum, et tunicam Romanam ex serico molli, utraque cum linea aurea intertexta.

Corrigiae albae sandalia pedibus adstringebant et, cruciate contextae, usque ad genua pertingebant; brachia nuda nitidaque alba duo armilla lata ex auro circumdabant.

Et cum, dextra manu hastam altam tenens, quae simul baculum ac telum erat, sinistra in coxam fixa, respirans post cursum, ad comites tardiores despexit, videbatur quasi iuvenis deorum forma ex suis pulcherrimis diebus in templum senescens rediisset.

Secundus ex advenientibus, quamvis similitudine familiari, tamen vultu omnino dissimili erat.

Aliquot annis maior erat, corpus validius atque latius; caput crassum et breviter crispum brune capillo in robustum cervicem descendebat; erat fere gigantesca statura et vi.

Deerat in eius vultu solis fulgor, fiducia et spes vitae, quae vultus fratris iunioris illustrabant: pro his, tota eius species ursinam fortitudinem et ursinum animum ostendebat.

Gerebat pellem lupi hirsutam, cuius rictus quasi cucullo caput tegebat, simplicem tunicam laneam subter, et in umero dextro clavam brevem et gravem ex duro robore radicis quercus.

Tertius sequebatur gradu moderato, vir mediocris aetatis, vultu dignitate et prudentia pleno. Galeam ferream, gladium, et pallium militare fuscum, quale pedites Gothici gerebant, indutus erat.

Capillus eius rectus et castaneus super frontem directe incisus eminebat — more vetere Germanico, quo capilli geri solebant, qui in columnis triumphalibus Romanis saepe depinguntur atque apud Germaniae rusticos usque adhuc retinetur.

Ex regularibus vultus lineamentis apertis, ex oculis canis et firmis, elucebat prudentia virilis ac sobria tranquillitas.

Cum ipse quoque ad cellam templi pervenisset et senem salutasset, facem ferens, alacri voce exclamavit:

“Quid, magister Hildebrande, adventus profecto pulcher est, ad quem nos in tam inhospitali nocte et in hoc desertiore loco naturae et artis convocasti! Dic, quid futurum est?”

Ad haec senex, quaestioni extremae respondens, requisivit: “Ubi quartus, quem vocavi?”

“Solus ire voluit. Nos omnes reppulit. Mores eius bene nosti.”

“Ecce, ille venit!” clamavit iuvenis formosus, in alteram montis partem manu demonstrans.

Re vera inde vir singularis aspectus appropinquabat.

Lux plena facis in vultum pallidum, paene sanguinis expers, incidebat. Longae et nitidae comae nigrae, velut obscuri serpentes, ab capite nudo in umeros pendebant. Supercilia arcuata nigra et longae palpebrae umbram magnis oculis melancholicis, reconditam flammam plenis, imponebant. Nasus aquilinus acutus descendebat ad os tenuiter rasum, quod signis tristitiae resignatae incisum erat.

Forma et habitus erant iuveniles: sed animus dolore praemature maturatus videbatur.

Gerebat loricam et ocreas ex aere nigro; in dextra fulgebat securis longa, hastae simillima. Capite tantum nutans, alios salutavit ac post senem constitit, qui eos quattuor ad columnam, quae facem sustinebat, accedere iussit, ac voce suppressa sic coepit:

“Vocavi vos huc, ut verba gravia audiretis, quae ne a fidelibus quidem viris nisi raro proferri debent. Per menses populum totum contemplatus sum: vos elegi, vos idonei estis. Postquam me audieritis, sentietis ipsi hoc noctis silentium perpetuo servandum esse.”

Tertius, galea ferrea tectus, senem oculis gravibus intuitus est.

“Loquere,” inquit placide, “audimus atque tacebimus. De quo agitur?”

“De nostro populo, de hoc regno Gothorum, quod ad abyssum iam pendet!”

“Abyssum?” exclamavit iuvenis flavus alacer. Frater eius ingens subrisit et caput attente erexit.

“Ita, abyssum,” inquit senex iterum, “et vos soli potestis eius labem sustinere ac servare.”

“Caelum tibi ignoscat pro verbis istis!” interpellavit flavus vivaciter. “Nonne regem habemus Theodoricum nostrum, quem etiam hostes Magnum appellant, heroem splendidissimum, principem sapientissimum orbis? Nonne Italiam possidemus, terram ridentem cum omnibus suis thesauris? Quid in orbe terrarum comparari potest regno Gothorum?”

Senex perrexit: “Audite. Magnitudinem ac virtutem regis Theodorici, domini mei dilectissimi atque filii carissimi, optime novit Hildebrandus, Hildungi filius. Plus quinquaginta annos eum his ulnis portavi, infantem inquietum, ad patrem eius, et dixi: ‘Ecce, proles fortis gentis—gaudium tibi erit.’

Et cum iuvenis factus esset, primam ei sagittam sculpsi et primam eius plagam lavi. Comitabam eum ad auream Byzantii urbem, ibique corpus ac spiritum eius custodi. Cum hanc pulcherrimam terram expugnaret, ego ante eum equitabam, passum post passum, scutum super eum in triginta proeliis tenens.

Forte postea consultores doctiores et amicos gratiores sibi invenit quam vetus magister armorum, sed sapientiores vix, fideles certe nullos.

Multo antequam tu, iuvenis accipiter, solis lucem aspexisti, mille modis expertus sum quantus esset eius bracchium, quam acutus eius oculus, quam sagax eius animus, quam terribilis sub galea, quam comis ad poculum, quam etiam prudentia Graecis superior.

Sed veteris aquilae alae graviores factae sunt.

Eius annos bellorum in se premunt; nam ipse et vos, et vestra gens, annos ferre non potestis ut ego et comites mei; ipse et animo et corpore iacet, arcanis morbis afflictus, in aula aurea illic in urbe corvorum.”

Medici aiunt, quamvis bracchium eius adhuc validum sit, quemlibet cordis ictum ei fulmine instar exitium afferre posse, eumque, sole occidente, ad inferos delabi posse.

“Et quis erit heres eius? Quis hoc regnum sustinebit? Amalasuintha, filia eius, et Athalaricus, nepos eius—femina et puer!”

“Princeps sapiens est,” inquit is galeatus gladioque cinctus.

“Ita vero: imperatori Graece scribit, Latine cum pio Cassiodoro loquitur. Dubito an Gothice cogitet. Vae nobis, si illa gubernacula in tempestate tenere cogetur.”

“Sed nullum tempestatis indicium video, senex,” risit facem gerens, et comas concussit.

“Unde flabit? Imperator reconciliatus est, pontifex Romanus a rege ipso constitutus, principes Francorum nepotes eius sunt, Italia sub nostro scuto felicius quam umquam antea vivit. Nusquam periculum apparet.”

“Imperator Iustinus senex tantum est et infirmus,” confirmavit ille gladio cinctus. “Bene eum novi.”

“Sed nepos eius, qui iam dextera eius est, moxque successor erit, eumne novisti? Inexploratus est ut nox, fallax ut mare—hic Iustinianus! Bene eum novi, et timeo quid machinatur.

Ultima legatione ad Byzantium interfui. Ad castra nostra venit; me ebrium esse putavit—ineptus! nescit quid Hildungi filius bibere valeat—et de omnibus quae nos perderent exploravit. Bene, verum responsum a me accepit.

Sed tam certo quam nomen meum novi, hunc virum Italiam iterum occupaturum esse, nec vestigium Gothi in ea relictum iri.”

“Si poterit,” murmuravit frater flavus.

“Recte, Hildebade amice, si poterit. Et multum potest. Multum potest Byzantium.”

Alter umeros leviter contraxit.

“Scisne quantum?” iratus senex interrogavit. “Duodecim annos rex noster magnus cum Byzantinis pugnabat nec eos vicit. At tu eo tempore nondum natus eras,” addidit placidius.

“Bene,” interposuit iuvenis flavus, fratri succurrens, “at tum soli Gothi in terra aliena stabant. Nunc dimidiam alteram partem superavimus. Habemus patriam—Italiam. Habemus fratres armorum—Italos!”

“Italia domus nostra?” senex amare exclamavit. “Ita, id est error. Et Italos socios nostros adversus Byzantium? O iuvenis inepte!”

“Haec verba regis nostri sunt,” respondit iuvenis increpitus.

“Ita, ita; bene novi istas delirantes voces quae omnes nos perditurae sunt. Hodie tam alieni sumus quam ante quadraginta annos, cum de montibus descendimus; et etiam post mille annos alieni hic manebimus. Hic semper erimus ‘barbari.’”

“Verum dicis; sed cur barbari manemus? Cuius est culpa nisi nostra? Cur ab Italicis non discimus?”

“Tace,” senex iratus exclamavit, ira tremens, “tace, Totila, talia meditari noli! Haec verba maledictio domus meae facta sunt.”

Se aegre componebat, cum pergeret: “Italici hostes nostri sunt capitales, non fratres. Vae nobis si illis fidimus! O utinam rex meus post victoriam consilium meum secutus esset, et omnes, qui gladium ac scutum portare possent, a puero balbutiente ad senem balbutientem, delevisset! Nos in aeternum oderunt. Et recte faciunt. Nos vero, nos stulti, eos mirari volumus.”

Intermissio brevis facta est; tum iuvenis gravi vultu quaesivit:

“Ergo putas nullam amicitiam inter nos et illos fieri posse?”

“Nulla pax inter filios Gothorum et gentem meridionalem! Homo in speluncam auream draconis intrat—caput eius manu ferrea deprimit; monstrum vitam suam orat. Miseretur vir propter squamas nitentes, oculosque thesauris inhiantes. Quid faciet serpens venenosus? Simulatque potest, insidiose mordet, ut is qui pepercit intereat.”

“Age, sinant Graeculi istos accedere!” ingens Hildebad exclamat. “Sinant hoc genus serpentium linguas bifidas contra nos emittere. Caedamus eos—sic!” et clavam sustulit atque graviter demisit, ut tabula marmorea in frusta frangeretur et templum vetustum strepitu resonaret.

“Ita, experiantur!” Totila exclamavit, et ex oculis eius militaris flamma micuit, quae eum pulchriorem reddidit; “si hi ingrati Romani nos prodiderint, si Byzantini mendaces advenerint,” cum amore et superbia fratrem suum robustum contemplatus est, “vides, senex, viros sicut quercus habemus!”

Benevolus senex, magister armorum, annuit: “Ita, Hildebad valde fortis est—quamquam non tam fortis quam Winitharius aut Walamer, aliique qui iuventutem meam comitabantur. Et adversus boreales impetus haec virtus bona est. Sed meridionales,” perrexit iratus, “ex turribus et propugnaculis pugnant. Bellum gerunt ratione, non animo; paulatim exercitum heroum in angulum compellunt, ubi neque movere neque agere possunt. Novi talem computatorem Byzantinum, qui ipse non est vir, sed viros superat. Tu quoque eum nosti, Witichis?”—sic quaerens, ad virum gladio cinctum se convertit.

“Novi Narsen,” respondit Witichis meditabundus. Gravissimus factus est. “Quae dixisti, Hildungi fili, heu, nimis vera sunt. Saepe similes cogitationes per mentem meam transierunt, sed confusae et obscurae, magis horror quam opinio. Verba tua lucem afferunt; rex ad mortem properat—principissa Graecorum favore trahitur—Iustinianus insidias parat—Italici serpentibus falsiores—duces Byzantii artis magicae periti sunt, sed,”—hic alte suspiravit—“nos Gothi soli non sumus. Rex noster sapiens amicos et socios multos sibi conciliavit. Rex Vandalorum cognatus eius est, rex Visigothorum nepos, reges Burgundionum, Herulorum, Thuringorum, Francorum, omnes ei propinqui sunt; omnes populi eum ut patrem venerantur; Sarmatae, etiam longinqui Esthi ad litora Baltica, pelles et electrum flavum ei tribuunt. Estne hoc omne—”

“Omne hoc nihil est! Verba blandientia sunt, vestes variis coloribus pictae! Esthi nos cum electro contra Belisarium et Narsen adiuvabunt? Vae nobis, si ipsi vincere non possumus! Hi nepotes et generi adulabuntur dum timent, et ubi timere desinunt, minabuntur. Novi fidem regum. Hostes habemus undique, apertos et occultos, nec ullum amicum nisi nosmet ipsos.”

Silentium factum est, dum verba senis omnes sollicite animo perpendebant; procella ululans circum columnas vetustas volitabat et templum antiquum concussit.

Tum Witichis, in terram defixis oculis, prior locutus est: “Magnum est periculum,” inquit voce firma et constanti, “speramus tamen non inevitabile. Certe non vocasti nos huc, ut otiosi in desperationem defixam intueamur. Auxilium inveniendum est. Dic ergo quid sentias—quomodo te adiuvare possimus?”

Senex ad eum accessit et manum eius cepit: “Fortis es, Witichis, Waltaris fili. Te bene novi, et meminero fide tua te primum verbum virile spei protulisse. Ita, et ego credo auxilium adhuc posse inveniri, et hoc quaerendi causa vos huc convocavi, ubi nullus Italus nos audit. Dicite ergo sententias vestras: tum ego loquar.”

Cum omnes tacerent, ad virum nigricantibus comis se vertit: “Si sentis ut nos, loquere, Teia. Cur semper siluisti?”

“Silui, quia aliter sentio quam vos.”

Alii obstupuerunt. Hildebrandus dixit:

“Quid significas, fili mi?”

“Hildebad et Totila periculum non vident; tu et Witichis videtis et speratis; ego autem iamdiu vidi, sed nullam spem habeo.”

“Nimis atrum cernis; quis ante pugnam desperare audet?” inquit Witichis.

“Gladiis in vaginis interibimus, sine pugna et sine gloria?” exclamavit Totila.

“Non sine pugna, mi Totila, nec sine gloria—hoc certissimum est,” respondit Teia, leviter bipennem agitans. “Pugnabimus ut numquam posteritas obliviscatur: pugnabimus cum summo honore, sed sine victoria. Stella Gothorum occidit.”

“Mihi vero videtur eam altissime orituram esse,” impatiens exclamavit Totila. “Ad regem pergamus; loquere ei, Hildebrande, sicut nobis locutus es. Sapiens est; consilium inveniet.”

Senex caput quassavit:

“Viginti vicibus ei locutus sum. Me iam non audit. Fessus est, mori cupit, et anima eius umbris nescio quibus obumbratur. Quid tu sentis, Hildebade?”

“Censeo,” respondit Hildebadus, se erectius attollens, “ut, cum senex leo oculos fessos clausurus sit, duo exercitus paremus. Witichis et Teia unum Byzantium ducant et incendium excitent; altero ego et frater meus Alpes transgrediamur et Parisios, nidum illud Merovingorum, in saxorum acervum redigamus. Tum pax erit in Oriente et Occidente.”

“Non habemus naves adversus Byzantinos,” inquit Witichis.

“Et Franci septem contra unum sunt,” subiunxit Hildebrandus. “Sed fortiter cogitas, Hildebade. Dic, quid tu censes, Witichis?”

“Consulendum puto foedus—iuramentis obstrictum, obsidibus confirmatum—omnium gentium boreo-occidentalium adversus Graecos.”

“Fidem credis, quia ipse fidelis es. Amice, tantum Gothi Gothis auxilio esse possunt. Sed admonendi sunt Gothos Gothos esse. Audite me. Omnes estis iuvenes, varia vitae studia colitis, et multas voluptates secum fertis. Alius amat feminam, alius arma, tertius spem habet aut dolorem, qui ei tam carus est quam dilecta. Sed credite mihi: veniet tempus—et forte necessitas eum vobis in ipsa iuventute inferet—cum hae voluptates omnes, immo etiam dolores, tam levia erunt quam serta flaccida e convivio heri relicta.

Tum multi fient molles et pii, terrena obliviscentur et illa post sepulcrum quaerent. Ego id non possum, nec vos, nec plerique ex nobis.

Amo terram—cum montibus et silvis et pratis et fluentibus rivis; vitam amo, cum omni suo odio et caritate diuturna, cum pertinaci ira et tacita superbia. De illa aetherea vita in nubibus et ventis, quam Christiani sacerdotes promittunt, nihil scio nec scire cupio.

Sed unum bonum restat, quod, cum cetera omnia amissa sunt, vir vere fortis numquam amittit. Videte me. Ego sum truncus sine foliis. Omnia quae vitam meam iucundam reddiderunt, amisi: uxor mea ante annos multos mortua est, filii mei mortui sunt, nepotes mei mortui sunt, nisi unus, qui peius est quam mortuus: qui factus est Italus.

Omnes, omnes abierunt; et nunc prima mea dilectio et ultimus meus fastus, magnus rex meus, fessus ad sepulcrum descendit.

Quid me adhuc in vita retinet? Quid adhuc mihi animum ac voluntatem suggerit? Quid me, senem, in hoc monte noctu, per tempestatem, instar iuvenis impellit? Quid sub hac glaciei barba ardet puro amore, pertinaci superbia et contumaci dolore? Quid nisi vis illa indomita, quae in nostro sanguine innata est, altus quidam impulsus et amor erga gentem meam, ardens et omnipotens amor eius gentis quae Gothi vocantur; quae loquitur nobilem, dulcem, familiarem linguam parentum meorum?

Hic amor gentis manet ut ignis sacrificii in pectore, cum omnes aliae flammae exstinctae sunt; hoc est altissimum motus humani pectoris; fortissima vis animae humanae—fidelis usque ad mortem, invicta!”

Senex ardenti animo haec locutus est—coma eius vento agitata—stabat quasi sacerdos vetustus inter iuvenes, qui manus suas super arma posuerant.

Tandem Teia dixit: “Recte loqueris; hae flammae adhuc ardent, cum omnia alia exstincta sint. Ardent in te—in nobis—fortasse in centum aliis cordibus fratrum nostrorum. Sed num haec sola totum populum servare possunt? Non! Et num haec incendia capere possunt multitudinem, milia, centena milia?”

“Possunt, fili mi, possunt! Grates diis, quod possunt! Ausculta. Iam quadraginta quinque anni fluxerunt ex quo nos Gothi, plures centena milia, cum uxoribus et liberis, in faucibus montium Haemi inclusi fuimus. In summo discrimine versabamur.”

Frater regis in insidiis a Graecis circumventus et interfectus erat, et omnia alimenta, quae nobis afferenda erant, amissa erant. Iacebamus in scopulosis faucibus et fame tantopere laboravimus, ut herbas et coriaria coquere cogeremur.

Post nos abrupta inaccessa erant; ante, ac ad sinistram, mare; ad dexteram, in angusto transitu, hostes, numero ter nos superantes. Multa milia nostrorum fame aut hiemis incommodis perierunt; viginti vicibus frustra transitus temptatus est.

Desperare coeperamus. Tum venit legatus imperatoris et nobis obtulit vitam, libertatem, vinum, panem, carnem, sub una condicione: ut per totum imperium Romanum dispersi essemus, quaterni quaternique, ut nemo nostrum umquam uxorem Gothicam duceret, ut nemo filium lingua et moribus nostris institueret, ut nomen et ipsa essentia Gothorum exstingueretur, et Romani fieres.

Rex surrexit, nos convocavit, hoc nobis proposuit oratione ardenti, et rogavit, utrum mallemus linguam, mores, vitam nostri populi relinquere an cum ipso mori. Verba eius penetraverunt in centena, milia, centena milia, velut incendium in arida ligna; et viri fortes clamaverunt, velut mare mille vocibus resonans; gladios vibraverunt, in angustias irruerunt, et Graeci ita prostrati sunt quasi numquam stetissent; victores fuimus et liberi.

Oculi eius fulgebant superba recordatione; paulisper siluit, deinde perrexit:

“Haec sola res nos hodie servare potest sicut tum: sentiant Gothi se pro summo pugnare, pro tutela illius secretissimi thesauri, qui in lingua et moribus populi latet, velut fons mirabilis; tunc poterunt risu excipere odium Graecorum, insidias Italorum. Et hoc imprimis vos obsecro, sollemniter et ex animo: sentitisne ut ego sentio, tam clare, tam plene, tam ardenter, ut hic amor erga nostrum populum sit summum nostrum, thesaurus carissimus, firmissimum scutum? Potestisne mecum dicere: Populus meus mihi est summum, et omnia alia sunt nihil; populo meo omnia quae habeo et sum libenter immolabo? Volitisne hoc dicere? Potestisne?”

“Volumus! Possumus!” clamaverunt quattuor viri.

“Bene,” inquit senex. “Sed Teia recte dixit: non omnes Gothi hoc sentiunt ut nos; et tamen, si haec causa triumphare debet, omnes hoc sentire oportet. Iurate ergo mihi nunc, vos hunc spiritum huius horae omnibus, cum quibus vivitis ac versamini, a hoc die in animis infundere conaturos. Multi ex nostro populo fulgore externo capti sunt; multi vestes Graecas induerunt, mores Romanos imitati sunt; pudet eos barbaros vocari; volunt se oblitos et oblivione dignos esse Gothos—vae stultis! Ex pectore cor suum evulserunt, et tamen vivere cupiunt; sunt ut folia, quae se superbe a trunco solvunt: sed ventus veniet, eosque in lutum et sordes disperget ut putrescant; truncus autem in media procella stabit, et quidquid ei fideliter adhaeserit, servabit vivum.

Excitare igitur et admonere populum debetis. Narrate pueris fabulas maiorum, bella Hunnorum, victorias adversus Romanos; viris periculum imminens ostendite, et hoc illis inculcate: solus populus noster est scutum nostrum. Sorores vestras moneatis ne ullum Romanum amplectantur, neve quisquam velit Romanus fieri; uxores et sponsas vestras instruite ut omnia—etiam se ipsas, etiam vos—felicitati populi Gothorum libenter devoveant, ut, cum hostes venerint, inveniant populum fortem, superbientem, unitum, contra quem frangantur sicut undae in scopulum.

Adiuvabitisne me in hoc?”

“Ita! Adiuvabimus!” exclamaverunt.

“Credo vobis,” perrexit senex; “verbo vestro solo credo. Non ut vos alligarem—quid enim alligaret qui mentitur?—sed quia morem maiorum sancte sequor, et quia quae more maiorum fiunt, melius proveniunt. Sequimini me.”

Caput II

Hildebrandus facem a columna sustulit et per interiorem aedem, cellam templi, transiit, praeter altare principale ruinis obrutum, praeter bases statuarum deorum pridem collapsarum, ad posticum aedificii. Taciti comites senem sequebantur, qui eos per gradus in apertum agrum eduxit.

Post breve iter subsistunt sub antiquissima ilice, cuius ingentes rami velut tecto tempestatem et imbrem arcebant.

Sub hac arbore conspectus mirabilis apparuit, qui tamen protinus viros Gothos ad antiquam consuetudinem revocavit, ad memoriam tenebrarum paganismi et longinquam patriam septentrionalem. Sub ilice, cespitis densa lacinia, pedis latitudine sed plurium ulnarum longitudine, a solo avulsa erat; duo capita eius in fossa humili iacebant, sed media pars sursum sustinebatur a tribus hastis longis inaequalis altitudinis, quae in terram infixae erant; hasta media altior erat, ita ut tota machina trianguli formam efficeret, sub quo plures viri inter hastarum vectes commode consistere possent.

In fossa erat lebes aeneus aqua plenus; prope iacebat culter acutissimus antiqua forma: manubrium e cornu urci, lamina e silice.

...