Gens et Gloria III et dimidium

Via Laeta

Hospes, pone togam gravem, fac fronte serena:
Qui ridere cupit, iam pede presset iter.

Margaritae Mauretaniae, postquam in theatro Massiliensi comoediam Bardum Gloriosum egerant—cum risu plebis, cum plausu senatorum, cum psittaco qui etiam suos versus adiecerat—non diu ibi commorati sunt. Urbs risit, urbs eos amavit; sed histriones viam magis quam muros diligunt. Mane quodam, sole lente sub ora nubium emergente, dum fabae in aenea olla bulliunt et fumus tenuis tectum harundineum inficit, Caprosa capram suam sub mensa mulcebat, Aemilia pannum e fenestra excutiebat. Nidor panis ustulati cum odore stercoris asinini miscebatur. Plaustrum iam oneratum ad tabernae fores stabat, psittacus e pertica clamabat, et Cacizus, tibiam inflando inter crepitacula sarcinarum, matutinum concentum incipiebat.Lateres humidi sole rutilabant, tabernarii clamitabant, pueri ridentes in callem stertebant. Via patet: Roma procul est, sed non nimis.

Taberna quaedam in clivo, paulo supra portam Massiliae sita, ultima fuerat in qua Margaritae Mauretaniae convenerant. Tectum harundineum, mensae scabrae, caupo rugosus et rictu fiducioso: omnia decenter vilia, sicut ipsi histriones.

Dracontius, tunica paulo splendidiore quam diem deceret, ad mensam mediae tabernae stetit, signum imperatorium in nummis iactans. “Pro vino, pro farre, pro avena asello meo, pro lignis Caprosae, pro melle... quod, ut scitis, psittacus non modo hausit sed etiam cantavit.”

“Et pro toga amissa,” addidit Aemilia, trans umerum respiciens, “quam Cacizus sub noctem subduxit ut sibi stragulum faceret.”

“Ego?” inquit Cacizus somnulentus, capite in mensa posito. “Toga ipsa me petiit. Ego vir nudus fui.”

Risit caupo, nummos in sinum demittens. “Histriones estis,” inquit, “non circulatores. Raro hoc video.”

Capra inter mensas serpentabat. Psittacus in pertica clamitabat: “Zythum! Zythum! Tibicen nudus!”

Novicius, vultu composito, cauponem rogat: “Fasne est nobis versus scaenicos in area vestra recitare ante discessum? Ad bene dicendum, scio... aliquid convenit.”

“Modo,” inquit Aemilia, “ne deos tuos invoces ut testentur capram vatem fuisse.”

Philostratus interea, in umbra porticus stans, quasi ex memoria librum recitaret: “Omnis exitus,” inquit, “initium est alterius. Apollonius sic docuit.”

“Et Apollonius,” Dracontius subridens, “numquam debitum reliquit. Nec ego.”

Extra tabernam, aer calescere incipiebat. Nubes super montes Ligureis pendebant. In via praeportuensi venditor pyxides unguenti Graeci clamitabat, mendicus stipe vociferabatur, asini stercus inter saxa spargebatur.

Caprosa ad asellum accessit, strigavit funem, saccos aptavit. “Cacize, si te sursum moveris, erit spatium tibiae tuae. Si manseris, erit caprae.”

Novicius ianuam reseravit. “Eximusne? Quid dicit omen?”

“Dicet posterioris partis dolor,” inquit Aemilia, “si longius moramur.”

Tum omnes, lente sed ordinatim, portam Massiliae petebant.

“Valete!” clamavit caupo. “Et memineritis mei, si umquam scaenam Romanam impletis!”

Dracontius, capite sublime, manum levavit ut senex triumphalis. “Massilia, urbs hilaritatis—nos reliquimus, sed risus vester manet!”

Psittacus, e summo plaustro: “Zythum! Triumphus asini!”

Et risus ex vico, et ex ore ipsorum.

Paulo ultra portas Massiliae via latior facta est. Caementa laxa, latera crebris vestigiis sulcata, glareae candentes sub sole. Utrimque, super terram leviter editam, sepulcra veterum sparsa iacebant: quaedam marmorea, titulis ex parte deletis; alia fictilia, obruta herbis ac silentio oblivionis. Multa sine nomine. Sed duo monumenta recentiora eminebant: unum, urna magna e lapide marmorario, cum tabula nitida quae libertum se esse praedicabat a purpura vinaria locupletatum, verba aureis litteris sculpta, corollis vetustate pallentibus circumposita; alterum, stela porrecta cum clipeo in quo eques effigie tenui cernitur, stans super hostem iacentem, sed vultu ad terram demisso, corona spicae recentis ad pedes posita. Sub aura matutina, odor humidi lapidis et herbarum recens spirabat; columbae inter fastigia leniter gemebant, et parvae aves in sepulcris canebant.

In utramque partem via fervebat: muliones clamitantes, plaustra crepitantia, sacerdos cum corona spicae, femina pannis onerata infantem trahens, duo milites otiosi risum in servum effundentes. Nubes pulveris leviter sublata omnia velabat.

Asellus Dracontii incedebat more solemni, capite demisso, quasi triumphum relictum doleret. Psittacus, supra saccum melle olentem, alternabat inter somnum et clamorem: “Asinus! Asinus rex!”

“Non tu,” inquit Caprosa, “illius loquitur. Illum honorat.”

Philostratus, vultu composito: “Mortuos praeterimus. Memento, Aemilia—hic quiescunt multi quorum nomina histriones numquam audierunt.”

“Et alii,” inquit Aemilia, “qui fabulas miserabiles pependerunt—sine comoedia.”

Haud longe a fine aggeris sepulcralis motus insolitus apparuit: turba exigua circa stipitem ligneum stabat, corvi super caput circumvolantes, fetor urinae et stercoris in aere. Histriones accesserunt.

Homo quidam, seminudus, manibus pedibusque vinctus ad stipitem affixus, in sole pendebat. Caput reclinatum, labra exsiccata, oculi vix aperti. Nihil dixit.

“Quis hoc fecit?” rogavit Novicius submurmurans.

Senex in tunica rustica, prope stans, respondit: “Praefectus municipalis. Hesterno mane comprehensus est. Bustirapus erat—divitis negotiatoris tumulum noctu fodit. Pater familias ipse eum cepit.”

“Bustirapus,” inquit Dracontius lente, “non comicus. Sed statim exit.”

“Exit quidem,” inquit Aemilia, “per fastidium et putorem.”

“Nonne,” subiecit Philostratus, “mortuis satis est quies sine fure? Vivis, vindicta sine strepitu?”

Caprosa: “Caprae quies melior. Odor hic... inficit fabam meam.”

Cacizus, oculis clausis: “Crucifixus? Scaena nimis tetricosapro mane.”

Psittacus, subito expergefactus, clamat: “Fur! Abi in malam crucem!”

Histriones non diu manserunt. Sole iam sursum inclinante, equus plaustrum traxit per crepitantem viam, asinus calce modico impulsus secutus, capra lambens coronam spicae in fossa relictam.

Mox sepulcra reliquerunt post terga. Via patebat ante eos, in pulverem, in risum, in periculum.

Sed paulisper nemo loquebatur.

Gravis odor et species hominis pendentis, etiam inter histriones, silentium iniecerant. Pedes plaustri stridere coeperant in strato saxorum; capra lente ruminabat, asellus suspirabat quasi solus testis miseriarum mortalium esset.

Tandem Dracontius, sine praefatione, risit—subito, plane, pleno ore.

Novicius retrorsum conversus: “Cur rides?”

Dracontius manus levavit quasi deum risibilitatis invocaret. “Venit vir,” inquit, “ad oraculum, ut sciscitaretur num uxor fidem servaret. Vates respondit: ‘Cur quaeris quod totum iam forum novit?’”

Risu correpti sunt. Psittacus clamavit: “Uxor! Forum!”

“Multum scit forum,” inquit Aemilia, “et plus quam vir. Sed tamen vates callidissime fugit culpam—dixit nihil, indicavit omnia.”

“Hoc est genus responsi,” subiecit Philostratus, “quod Delphicus deus ipse probaret: ambiguum, acutum, inutile.”