GENS ET GLORIA III

 A Zygia ad Apollonium

✦ IANUS ROMANUS ✦

Viator, si ad libros nostros pervenis, noli silere.

Voce Romana ciemus—non umbrae sumus, sed memoria armata.

Loquimur. Ride. Time. Lege. Da vitam.

PROLOGUS                                                                            4

ARGUMENTUM                                                                     5

Zygiazizimachia                                                                       6

Pro se de magia                                                                        29

BELLVM DACICVM AB ANNO QVARTO

IMPERII TRAIANI AD INITIA ANNI QVINTI                     41

Castra Viminaciensia, Nonis Aprilibus                                     107

Transitus per Flumen                                                               122

Nox sub speculis                                                                      137

Adversum Cacumen                                                                148

De Situ Montium et Consilio Imperatoris                                 159

Ad Lararium                                                                            174

Apud Sarmizegetusam                                                             182

Spes Abiecta                                                                            197

Domus non loquitur                                                                 208

Iter Per Via Augustam: A Corduba ad Limites Galliae             214

Bardus Gloriosus                                                                     230

Zygiazizimachia

In Baeturia meridiana, sub sole leniter candente, oppidum Ucubi patebat: nec parvum nec magniloquum, sed Romanum usque ad ungues. Forum decore quadrato cinctum, balnea tepida, columnae ex marmore Gaditano fulgentes, theatrum autem—velut cor oppidi—ad collis latus erectum, semicirculo amplo in saxa excisum, caveam habens satis capacem ut omnes rusticos et decuriones, matronas et mercatores una cachinnare vel ingemiscere possent.

Via, quae ab urbe Corduba per campos oliviferos ad Ucubim currebat, in ipso oppido hodie resonabat—non solum asellis onustis aut mercatorum crepitaculis, sed clamoribus improbissimis:

“Venite! Audite! Stupescite!”

Capita conversa sunt. Pueri inter columnas cucurrerunt. Tabernarii capita extulerunt.

Iterum vox:

“Apparet Blossius Maximissimus Dracontius,” clamitabat, “histrio histrionum, poeta poetarum, bestiarum concinnator, verborum vorticinator! Qui capram ridere fecit et iudicem flere!”

Praecedebat eos servus truci vultu, clamitans instar praeconis triumphalis. Post illum, asino sedens, Dracontius ipse, pallio cochineo inflatus, vultu composito sed oculis micantibus. Asinus, quasi sciret se regem portare, gressum placide ac constanter tenebat.

Post asinum, rheda altera vehebatur, minus splendida, sed plena theatri: ibi Caprosa, puella procax, strophio ex linteo vetusto, capram componebat, cornua eius floribus rusticis adornans. Capra ipsa, solem sustinens velut regina campestris, inter clamores mugitum suum edidit.

“Et tu tace,” susurravit Caprosa, “nisi vis iterum partes Sibyllae agere.”

Proxime sequebatur Cacizus, senior tibicen, pedibus nudis et pallio semiaperto, tibiam flantem sine sono. “Sonabit, si di volent,” murmuravit, “aut ego sonabo in terra.”

Inter rhedam et Caprosam, puer mutus tympanum pulsabat, vultu solenni, dum psittacus in pertica supra caput clamabat: “Zythum! Zetematium! Capra regina!”

Dracunculus autem, serpens parva et tenuis, inter herbas siccas prope maceriam iacebat, ubi sol candens laterem adurebat. Ad strepitum rhedae, cum umbra transiret, subrepens evanuit.

“Saxa molliora sunt quam isti rustici,” Aemilia murmuravit, “et hic dracunculus solus virilis hic videtur.”

Procedebant per viam lapideam, quae recta ad theatrum ducebat, cum subito… tumultus. Vox alia, cithara comitante, ex angulo plateae audiebatur. Multitudo convenerat, ridens et plausibus crebrescens.

In medio: circulator, barba densa, palla lacerata, sed ore loquacissimo. Canebat:

Miles noster, fortis, ferox,
Torvus, plenus sudore et pectore, 
Puellam vidit, florem matutinum—
Affatur: “Haec erit finis laborum meorum!”

Donis onerat—monile, palliolum,
Calceos, stragulam, etiam papaver rubrum.
Et cena fit splendida: apud cuppedenarium.

Post tres dies rediit, oculis ardentibus, corde fideli—
Et invenit eam... in vico, ad lupanar, cum triginta viris.

“Sed amor...?” suspiravit.

Illa subridens: “Feriae fuerunt. Nunc merces—dulcissime.”

Omnes riserunt.

At Dracontius, asello nunc immoto et capite deflexo quasi iudex de spectaculo alieno, vultu contrariato turbam contemplabatur, risu in corde coacto, sed silentio in vultu.

Praeco eius, stans prope rhedam, clamitare coeperat inter crepitum catapultae oratoriae:

“Date locum, dico! Scaena maior quam ista sequitur!”

Sed circulator non cessavit. Plausus, instar fluctuum post cladem navis, crescebat. Vox eius cum cithara per plateam volabat, et populi risus aures praeconis claudebat.

Tunc Aemilia, in rheda sedens et unguento matutino fragrans, lentissime manum levavit, oculos non a tumultu sed a stultitia tactos.
“Quis est iste bardus barbatulus,” inquit, “qui cantat quasi caper et sapit quasi pannus vetustus?”

Praeco ad populum, voce iam fracta sed lingua acuta: “Discedite, quaeso! Silentium hic trucidatur, non carmen canitur. At mox audietis versus Plauti—auribus dignos, non clamoribus!”

Sed circulator, subito iratus ut satyr incomptus, in medium processit, palla sua volitante, et voce plena bile clamitavit se ad vindictam vocari.

“Caprimulge histrionalis!” exclamavit, “Umbras ipsas Plauti corrumperes si eas attingeres!”

Dracontius, vultu immoto sed oculis ridentibus, respondit quasi tibicen ad primum versum:

“Caprimulgus? Ego? Ego sum flos comoediae Latinae! Tu es nebulo circulator, quem ne Saturnalia quidem decipere sustinuissent!”

Risus populi nondum conticuerat, cum circulator, iam calens et sudore madens, maledictum in medium iecit:

“Vah! Te histrionem vocas? Histrio es quantum caprimulgus est consul! Nomen tuum est Mentulula Miniminimissima Dracuncula—tam parvus es ut lupa tua papillas suas prius inveniat quam te!”

Tunc fragor risuum totam plateam replevit. Matronae risu victae, etiam de fenestris plauserunt. Pueri inter pedes, asellos, sportulas certabant ut nihil verbi perderent. Aemilia, vultum compositum servans, oculos ad circulatorem vertit et clamavit quasi sententiam forum merentem:

“Et tu, circulatrix, os circulus, adoratrix Priapi, quae ore tuo preces fundis non ut di te audiant, sed ut virga sacra tibi, non precibus sed suctibus, respondeat. Os tuum, latum ut rota plaustri, plus precatur quam loquitur. Dum os tuum deum Priapum adorat, cur aures tuae non audierunt quid ipse tibi scripsit? Barbatus es—ergo fututrix.”

Tumultus secutus est, cachinnus quasi fulmen, et plausus, quasi tonitruum quod Iuppiter ipse dedisset. Circulator, stupefactus, uno passu retrocessit, ore adhuc aperto sed voce amissa.

Dracontius, palam triumphans, voce clara et gestu scaenico proclamavit:

“Aemilia Invicta! Circulatrix defututa!”

Et praeco, iam consilio restitutus, manus in aerem sustulit et clamavit ad omnes plateae fines:

“Venite, sapientes et stulti! Videte fabulam! Miram fabulam Zygiazizimachiam, nuper a Tito Maccio Plauto scriptam!”

Turba dissoluta est. Alii risu tenebantur, alii manu ducebant liberos, alii crustula manducabant ut post proelium panem. Homines laeti sequebantur, non iussa sed ioci causa.

Circulator autem, solus remanens, submurmuravit inter dentes, velut fragmentum versiculi male cantati:

“Plautus... sed mortuus est abhinc trecentos annos.”

Et nemo ei nummum dedit.

Matrona inter turbam steterat, non inter primas, sed iuxta angulum aedium ubi umbra tenuis paulisper sublevabat aestum. Palla ei in sinum reducta erat, vultus non quidem hilaris, sed intentus. Nullum verbum protulerat, cum circulator versiculos caneret nec cum populus plausum daret; sed cum illa vox mordax ex ore Aemiliae percuteret risum ipsius viroculi, oculi eius subito micaverunt. Labra leviter mota sunt, vultus resolutus est, ac manus leviter e palla emissa paulum elevata est, ut notaret ancillae quae humiliter retro stabat.

“Abi,” dixit submissa voce, sed imperatoria brevitate. “Istis nihil deest. Mitte dona. Multa. Dulcia, vini genus, lacerti si quid est. Quaere quod suavis sit et spectabile. Dices... nihil.”

Et simul nummos e sinu prolatis in manum ancillae sine strepitu imposuit.